Điều 217 Bộ luật tố tụng hình sự 2003 quy định về trình tự phát biểu khi tranh luận như sau:
“Điều 217. Trình tự phát biểu khi tranh luận
1. Sau khi kết thúc việc xét hỏi tại phiên tòa, Kiểm sát viên trình bày lời luận tội, đề nghị kết tội bị cáo theo toàn bộ hay một phần nội dung cáo trạng hoặc kết luận về tội nhẹ hơn; nếu thấy không có căn cứ để kết tội thì rút toàn bộ quyết định truy tố và đề nghị Hội đồng xét xử tuyên bố bị cáo không có tội.
Luận tội của Kiểm sát viên phải căn cứ vào những tài liệu, chứng cứ đã được kiểm tra tại phiên toà và ý kiến của bị cáo, người bào chữa, người bảo vệ quyền lợi của đương sự và những người tham gia tố tụng khác tại phiên toà.
2. Bị cáo trình bày lời bào chữa, nếu bị cáo có người bào chữa thì người này bào chữa cho bị cáo. Bị cáo có quyền bổ sung ý kiến bào chữa.
3. Người bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự và người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án hoặc người đại diện hợp pháp của họ được trình bày ý kiến để bảo vệ quyền và lợi ích của mình; nếu có người bảo vệ quyền lợi cho họ thì người này có quyền trình bày, bổ sung ý kiến.”
Theo đó, sau khi kết thúc việc xét hỏi, kiểm sát viên trình bày lời luận tội; bị cáo sẽ phát biểu lời bào chữa cho mình. Tuy nhiên, trường hợp bị cáo có người bào chữa thì người này sẽ phát biểu lời bào chữa cho bị cáo ngay sau khi Viện kiểm sát trình bày lời luận tội; sau đó bị cáo mới bổ sung ý kiến bào chữa.
Bằng việc quy định trình tự phát biểu lời bào chữa như trên, Luật sư bào chữa cho bị cáo đóng vai trò chính trong việc bào chữa. Luật sư bào chữa là người có kỹ năng cũng như có sự am hiểu sâu rộng về pháp luật, vì vậy việc quy định luật sư bào chữa phát biểu lời bào chữa trước giúp đưa ra những lập luận có tính pháp lí cao, logic và đảm bảo quyền lợi cho bị cáo. Tuy nhiên, thực tế xét xử cho thấy có nhiều trường hợp luật sư bào chữa cố gắng đưa ra những tình tiết giảm nhẹ, hay lái tình tiết sang một tội danh khác nhẹ hơn tội mà Viện kiểm sát truy tố; tuy nhiên sau đó bị cáo lại hoàn toàn nhận hết trách nhiệm và hành vi phạm tội. Hoặc luật sư bào chữa đồng tình với quan điểm của Viện kiểm sát trong bản luận tội và xin cho bị cáo được hưởng các tình tiết giảm nhẹ thì đến khi bổ sung ý kiến bị cáo lại bác bỏ và không nhận tội. Có thể thấy, trong các trường hợp trên, ý chỉ của bị cáo và quan điểm của luật sư đã có sự vênh nhau, thậm chí còn đối lập nhau. Pháp luật quy định cho phép Luật sư tham gia quá trình tố tụng dù với vai trò được bị cáo thuê, hay do được chỉ định tham gia tố tụng đều nhằm bảo đảm, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho bị cáo. Bộ luật tố tụng hình sự 2003 quy định trình tự là Luật sư bào chữa phát biểu bào chữa trước rồi mới đến bị cáo phát biểu đã dẫn đến một số trường hợp không phát huy được vài trò và ý nghĩa của luật sự đối với việc bảo vệ bị cáo. Hơn nữa, việc quy định người bào chữa “ thay mặt” cho bị cáo và phát biểu bào chữa trước thể hiện: trong phiên tòa, luật sư có vai trò chính còn bị cáo chỉ là phụ ( chỉ phát biểu bổ sung) trong việc bảo vệ quyền lợi của bị cáo. Lời bào chữa của người bào chữa tại phiên toà là sự thể hiện ý chí của bị cáo đối cáo buộc của Viện kiểm sát buộc tội bị cáo. Tuy nhiên, điều đó không có nghĩa là người bào chữa vì bảo vệ tốt nhất quyền, lợi ích hợp pháp của người được bào chữa mà quyết định thay ý chí của người được bào chữa. Khi thực hiện bào chữa cho bị cáo thì người bào chữa có quyền bào chữa của bị cáo nhưng đó là quyền phái sinh, tức người bào chữa đã nhận sự “uỷ quyền” của bị cáo để thực hiện việc bào chữa. Do vậy, quyền phái sinh của người bào chữa phải xuất phát từ ý chí, nguyện vọng của chủ thể trao quyền là bị cáo. Như vậy, với quy định tại Bộ luật tố tụng hình sự 2003 là chưa hợp lí.
Bộ luật tố tụng hình sự 2015 ra đời, với việc quy định thay đổi trình tự phát biểu khi tranh luận tại điều 320 đã khắc phục được những nhược điểm của bộ luật tố tụng hình sự cũ:
“Điều 320. Trình tự phát biểu khi tranh luận
1. Sau khi kết thúc việc xét hỏi, Kiểm sát viên trình bày luận tội; nếu thấy không có căn cứ để kết tội thì rút toàn bộ quyết định truy tố và đề nghị Tòa án tuyên bố bị cáo không có tội.
2. Bị cáo trình bày lời bào chữa; người bào chữa trình bày lời bào chữa cho bị cáo; bị cáo, người đại diện của bị cáo có quyền bổ sung ý kiến bào chữa.
3. Bị hại, đương sự, người đại diện của họ trình bày ý kiến để bảo vệ quyền và lợi ích của mình; nếu có người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho họ thì người này có quyền trình bày, bổ sung ý kiến.
4. Trường hợp vụ án được khởi tố theo yêu cầu của bị hại thì bị hại hoặc người đại diện của họ trình bày, bổ sung ý kiến sau khi Kiểm sát viên trình bày luận tội.”
Theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự 2015 thì sau khi kết thúc việc xét hỏi, Kiểm sát viên trình bày luận tội; nếu vụ án được khởi tố theo yêu cầu của bị hại thì bị hại hoặc người đại diện của họ phát biểu trước; bị cáo trình bày lời bào chữa; người bào chữa trình bày lời bào chữa cho bị cáo, tiếp theo bị cáo sẽ được bổ sung thêm ý kiến bào chữa. Có thể thấy, trình tự phát biểu khi tranh luận của bị cáo và luật sư bào chữa cho bị cáo được quy định tại Bộ luật tố tụng hình sự hiện hành đã có sự thay đổi. Quy định tại Khoản 2 Điều 320 Bộ luật tố tụng hình sự 2015 đã hình thành hai quan điểm:
– Quan điểm thứ nhất là: Bộ luật tố tụng hình sự quy định trình tự: bị cáo trình bày lời bào chữa trước rồi mới đến luật sư bào chữa trình bày lời bào chữa, tiếp theo bị cáo có quyền bổ sung thêm. Vì vậy chủ tọa phiên tòa điều hành phiên tòa sẽ chỉ định phát biểu bào chữa theo trình tự này. Với cách hiểu và cách thức hiện này, bị cáo đã được đặt lên làm chủ thể chính trong quá trình tố tụng bằng việc được tự bào chữa cho mình, được thể hiện ý chí của mình trước. Tiếp đó luật sư bào chữa cho bị cáo sẽ dựa trên ý chí của bị cáo để đưa ra những lập luận theo hướng có lợi nhất cho thân chủ của mình. Theo thứ tự này sẽ tránh được việc xung đột về ý chí quan điểm giữa bị cáo với luật sư bào chữa của mình. Tuy nhiên, với trình tự như trên sẽ dễ dẫn đến việc vì sự thiếu hiểu biết về pháp luật mà bị cáo đã trình bãy những ý kiến tự bào chữa thiếu tính pháp lị, thậm chí đi ngược lại với quyền lợi của mình; luật sư bào chữa với trình độ và sự am hiểu pháp luật có thể đưa ra những lập luận với chiều hướng có lợi hơn cho bị cáo lại phải trình bày sau, dẫn đến hiệu quả của việc bào chữa không cao.
– Quan điểm thứ hai cho rằng: Bộ luật tố tụng hình sự quy định trình tự: sau khi Viện kiểm sát trình bày luận tội; nếu vụ án được khởi tố theo yêu cầu của bị hại thì bị hại hoặc người đại diện trình bày trước; tiếp theo bị cáo hoặc luật sư bào chữa của bị cáo sẽ thực hiện bào chữa. Theo quan điểm thứ hai thì thứ tự bào chữa của bị cáo và luật sư bào chữa là “ngang nhau”. Bị cáo có thể trình bày lời tự bào chữa trước, sau đó là luật sư bào chữa cho bị cáo trình bày; hoặc cũng có thể là luật sư bào chữa cho bị cáo trình bày lời bào chữa trước, sau đó đến bị cáo trình bày và bổ sung thêm.. Việc đưa thứ tự ngang nhau đã đảm bảo được việc bị cáo là chủ thể chính, quyết định ý chí trong quá trình bào chữa. Tuy nhiên, việc chỉ định bị cáo tự bào chữa trước hay luật sư bào chữa cho bị cáo trình bày trước rồi bị cáo bổ sung hiện nay vẫn do Chủ tọa phiên tòa quyết định và chỉ định. Thực tiễn xét xử hiện nay, chủ tọa phiên tòa vẫn điều hành thứ tự bào chữa tại phiên tòa là chỉ định luật sư bào chữa cho bị cáo trình bày trước, sau đó bị cáo sẽ trình bày bổ sung như tại phiên tòa xét xử vụ án Trịnh Xuân Thanh, Đinh La Thăng.
Theo quan điểm của tác giả bài viết này, tác giả đồng tình với quan điểm thứ hai là trình tự trình bày lời bào chữa của bị cáo và luật sư bào chữa cho bị cáo là ngang nhau. Tuy nhiên, trong quá trình áp dụng pháp luật, chủ tọa phiên tòa cần áp dụng một cách linh hoạt. Mục đích cuối cùng của việc trình bày lời bào chữa của cả bị cáo và luật sư bào chữa cho bị cáo đều là đảm bảo thực hiện tối đa quyền bào chữa tại phiên tòa xét xử công khai, cũng như đảm bảo quyền lợi của bị cáo. Việc bào chữa là vô cùng quan trọng, có ảnh hưởng đến việc tòa án ra phán quyết; và với phán quyết của tòa án thì chủ thể bị ảnh hưởng trực tiếp chính là bị cáo. Vì vậy, trong quá trình điều hành phiên tòa, Chủ tọa phiên tòa nên để bị cáo quyết định ai sẽ thực hiện việc bào chữa trước để đảm bảo ý chí của bị cáo. Nếu bị cáo đề nghị Hội đồng xét xử cho luật sư của bị cáo trình bày trước thì Chủ tọa sẽ chỉ định luật sư bào chữa trình bày lời bào chữa cho bị cáo trước, sau đó bị cáo tiếp tục bổ sung và ngược lại. Với việc áp dụng linh hoạt như vậy, sẽ đảm bảo được quyền lợi của bị cáo, đồng thời ý chí của bị cáo được thể hiện, tránh được trường hợp quan điểm của luật sư và ý chí của bị cáo có sự mâu thuẫn. Việc áp dụng pháp luật không nên quá cứng rắn, cần cân nhắc thực hiện để đảm bảo quyền lợi của các chủ thể trong vụ án hình sự.
Mọi vấn đề thắc mắc liên hệ tổng đài tư vấn pháp luật 1900 8698 để được Luật sư hỗ trợ kịp thời
>>Tham khảo: Luật sư cần làm gì để cung cấp thông tin về vụ án hình sự và thân chủ mà không phạm luật